معماری ايران در عهد غزنويان را می‌توان تا حدودی ادامه معماری دوره سامانيان دانست با اين حال معماری روزگار غزنوی دارای ويژگی‌های خاص خود می‌باشد. در معماری اين دوره ايجاد نوعی مجد و عظمت و شكوه به چشم می خورد و كاخ‌های سلاطين غزنوی و تزئينات داخلی اين ابنيه عقيده ايرانيان در مورد قدرت شاهان را در طول تاريخ به اثبات می‌رساند. آثار باستانی باقی مانده از اين سلسله نحوه به كارگيری از مصالح ساختمانی آن روز را به خوبی نمايان می‌سازد به گونه‌ای كه ظاهرا آجر خشت مهمترين عنصر مورد استفاده در ساختمان‌ها بوده است. آجركاری‌های اين دوره نيز هنر معماری غزنوی را آشكار ساخته و تركيب‌بندی ظريف آجركاری ها حكايت از مهارت معماران آن عهد دارد. جدای از آجر خشت، از آجر پخته نيز در پوشش بدنه ابنيه استفاده می شده است و آجر پخته بيشتر در مواقعی به كار می رفته كه ضرورت‌های استاتيك به كار بردن آن را ايجاب می‌كرده است.نمونه‌های اين نوع معماری در ستون‌ها، مناره‌ها و پی پاسنگ‌ها به چشم می‌خورد و بهترين نمونه آن‌مناره برج مسعود سوم است. در اين بنای باشكوه آجركاری با نهايت دقت انجام گرفته و به مختصات خاص معماری از جمله رانش برج توجه شده است.
مطالب مندرج در منابع تاريخی و ادبی اين دوره نمايانگر آن است كه دو پادشاه بزرگ سلسله غزنويان سلطان محمود و مسعود فعاليت زيادی در احداث كاخ‌ها و ابنيه مختلف داشته‌اند و در مدت حدود ۴۰ سال حكومت اين دو دهها كاخ و مسجد و ساختمان در قلمرو پادشاهی غزنوی احداث گرديد. كاخ‌های شاهان اين سلسله بيشتر تقليدی از قلعه‌های خلفای عباسی بودند و بخصوص نمای بيرونی اين قصرها يادآور قلعه‌های عصر خلافت عباسيان بود. باستان‌شناسان و محققان ديوارهای‌بلند و برج و باروهای محكم با دروازه‌ای مستحكم و طرح محوری كه در تخت گاه سلطان متمركز می‌شده است را از ويژگي‌های اين كاخ‌ها دانسته‌اند. اين قصرهای باشكوه معمولا در درون باغهای بزرگی قرار داشته‌اند. از بناهای مشهور دوره غزنوی می توان به كاخ سلطان مسعود اول، مقبره سلطان محمود غزنوی، مسجد جامع عروس آسمان و مسجد لشكری بازار اشاره نمود.
مسجد عروس آسمان بزرگ‌ترين مسجد جامع دوره غزنويان بوده است كه بنا به گفته عتبی سلطان محمود پس از بازگشت از جنگ سومنات آن را در غزنه بنا نهاد. اين مسجد كه در حال حاضرتخريب شده و آثاری از آن برجای نمانده است مسجد بسيار بزرگ و باشكوهی بوده كه در زمان رونق با مسجد جامع دمشق پهلو می زده است. بنابر اطلاعات موجود سلطان محمود در قسمت فوقانی اين مسجد دارای جايگاه خاص خود به نام بيست مكعبی بوده است و در بيرون اين بيت هم مقصوره‌ای احداث شده بود كه سه هزار مرد مسلح را در خود جای می‌داده است. مسجد لشكری بازار از ديگر ابنيه باشكوه اين دوره است كه از دو شبستان طولی و يك رواق تشكيل می‌شده است. ستون‌هايی از آجر پخته سقف مسجد را پابرجا می ساخته و در درون فضای ميانی مقابل محراب‌ها چهار ستون قرارداشته كه گنبد بزرگ مسجد را حفاظت می‌كرده‌اند. گنبدهای كوچكتری نيز با ستون‌های محافظ شبستان مسجد را می‌پوشانده است.
بسياری از آثار مربوط به غزنويان در طول تاريخ دستخوش ويرانی گشته است و امروزه جز چند بنای كوچك يادگاری از آن دوره نداريم. باستان‌شنان كيفيت سست و ضعيف مصالح به كار رفته و آب و هوای متغير و يخبندانهای شديد را از عوامل اصلی تخريب اين آثار دانسته‌اند. مهمترين ويژگی‌معماری دوره غزنوی امتزاج و اختلاط معماری ايرانی و هندی است چرا كه سلطان محمود در طی سفرهای جنگی خود به هندوستان بسياری از معماران هندی را به ايران آورد و آنان نقش مهمی در احداث ابنيه باشكوه عهد غزنوی ايفا نمودند. مسجد جامع عروس آسمان از آثار مهمی است كه بنايان و معماران هندی در كنار معماران ايرانی هنر خود را در آن به كار بردند.
منابع:
۱- آربری، ا.ج: ميراث ايران، ترجمه احمد بيرشك، بهاءالدين پازارگادو... ، تهران، بنگاه ترجمه ونشركتاب، ۱۳۴۶.
۲- پوپ، آرتور: معماری ايران،ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
۳- گدار، آندره: هنر ايران، ترجمه بهروز حبيبی، تهران، دانشگاه ملی، ۱۳۵۸.
مطالب مندرج در منابع تاريخی و ادبی اين دوره نمايانگر آن است كه دو پادشاه بزرگ سلسله غزنويان سلطان محمود و مسعود فعاليت زيادی در احداث كاخ‌ها و ابنيه مختلف داشته‌اند و در مدت حدود ۴۰ سال حكومت اين دو دهها كاخ و مسجد و ساختمان در قلمرو پادشاهی غزنوی احداث گرديد. كاخ‌های شاهان اين سلسله بيشتر تقليدی از قلعه‌های خلفای عباسی بودند و بخصوص نمای بيرونی اين قصرها يادآور قلعه‌های عصر خلافت عباسيان بود. باستان‌شناسان و محققان ديوارهای‌بلند و برج و باروهای محكم با دروازه‌ای مستحكم و طرح محوری كه در تخت گاه سلطان متمركز می‌شده است را از ويژگي‌های اين كاخ‌ها دانسته‌اند. اين قصرهای باشكوه معمولا در درون باغهای بزرگی قرار داشته‌اند. از بناهای مشهور دوره غزنوی می توان به كاخ سلطان مسعود اول، مقبره سلطان محمود غزنوی، مسجد جامع عروس آسمان و مسجد لشكری بازار اشاره نمود.
مسجد عروس آسمان بزرگ‌ترين مسجد جامع دوره غزنويان بوده است كه بنا به گفته عتبی سلطان محمود پس از بازگشت از جنگ سومنات آن را در غزنه بنا نهاد. اين مسجد كه در حال حاضرتخريب شده و آثاری از آن برجای نمانده است مسجد بسيار بزرگ و باشكوهی بوده كه در زمان رونق با مسجد جامع دمشق پهلو می زده است. بنابر اطلاعات موجود سلطان محمود در قسمت فوقانی اين مسجد دارای جايگاه خاص خود به نام بيست مكعبی بوده است و در بيرون اين بيت هم مقصوره‌ای احداث شده بود كه سه هزار مرد مسلح را در خود جای می‌داده است. مسجد لشكری بازار از ديگر ابنيه باشكوه اين دوره است كه از دو شبستان طولی و يك رواق تشكيل می‌شده است. ستون‌هايی از آجر پخته سقف مسجد را پابرجا می ساخته و در درون فضای ميانی مقابل محراب‌ها چهار ستون قرارداشته كه گنبد بزرگ مسجد را حفاظت می‌كرده‌اند. گنبدهای كوچكتری نيز با ستون‌های محافظ شبستان مسجد را می‌پوشانده است.
بسياری از آثار مربوط به غزنويان در طول تاريخ دستخوش ويرانی گشته است و امروزه جز چند بنای كوچك يادگاری از آن دوره نداريم. باستان‌شنان كيفيت سست و ضعيف مصالح به كار رفته و آب و هوای متغير و يخبندانهای شديد را از عوامل اصلی تخريب اين آثار دانسته‌اند. مهمترين ويژگی‌معماری دوره غزنوی امتزاج و اختلاط معماری ايرانی و هندی است چرا كه سلطان محمود در طی سفرهای جنگی خود به هندوستان بسياری از معماران هندی را به ايران آورد و آنان نقش مهمی در احداث ابنيه باشكوه عهد غزنوی ايفا نمودند. مسجد جامع عروس آسمان از آثار مهمی است كه بنايان و معماران هندی در كنار معماران ايرانی هنر خود را در آن به كار بردند.
منابع:
۱- آربری، ا.ج: ميراث ايران، ترجمه احمد بيرشك، بهاءالدين پازارگادو... ، تهران، بنگاه ترجمه ونشركتاب، ۱۳۴۶.
۲- پوپ، آرتور: معماری ايران،ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
۳- گدار، آندره: هنر ايران، ترجمه بهروز حبيبی، تهران، دانشگاه ملی، ۱۳۵۸.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر