به خاک سياه نشاندن

به طوری که صاحب معجم البلدان نقل کرده، در نزديکی بيت المقدس و شش ميلی شهر رمله کوره ای (کوره به معنی شهرستان و بلوک و ناحيه و بلد است) است به نام عمواس؛ که: «طاعون معروف سال هجدهم هجری در روزگار خلافت عمر در اين ناحيه پديد آمده بود و از آنجا به ديگر نواحی شام سرايت کرد. تعداد تلفات اين طاعون را بيست و پنج هزار تن نوشته اند.» در اين طاعون که به نام طاعون عمواس خوانده شده، جمعی از اصحاب پيغمبر به اسامی ابوعبيده جراح و معاذبن جبل و يزيد بن ابي سفيان نيز هلاک شدند. ولی عمروعاص آن داهی محيل و دورانديش عرب چون وضع را وخيم ديد، با بسياری از متابعان خويش از منطقه عمواس گريخته و جان سالم بدر بردند. مطلب مورد بحث ما اين است که سال مزبور را عام الرماد، يعنی: سال خاکستر هم نام نهاده اند. در اين زمينه صاحب کتاب عجايب المخلوقات مينويسد:

«... و بعد از آن عام الرماد. در آن سال خاک سياه بباريد و بيست و پنج هزار آدمی درين سال بمرد. و اين خاک در صحرا و در خانها و حجرها بباريد، تا مرد از جامه خواب برخاستی بر خاک سياه بودی. آن را عام الرماد گفتند.»

با توصيف اجمالی بالا استنباط می شود که آن طاعون کذايی بر اثر ريزش و بارش خاک سياه بروز کرده: «راه نفسها بسته ميشد و جان می دادند.» و شايد اصلاً بيماری طاعون نبوده، بلکه همان خاک سياه که به خانه ها و حجرات منازل و مدارس رسوخ و نفوذ کرده بوده است، خفتگان را بيدار کرده و لاجرم همه را بر خاک سياه نشانيد.

به هر حال اين واقعه هولناک را چه طاعون عمواس بناميم و چه عام الرماد در هر صورت چون خاک سياه عامل اصلی آن همه مرگ و مير و خرابی و ويرانی در سال هجدهم هجری بوده دد و دام و گياه و نبات را "بر خاک سياه نشانده است"؛ به همين مناسبت و به جهت اهميت و عظمت واقعه مزبور که بيست و پنج هزار تن از سکنه بی گناه را در خود فرو برده است؛ اصطلاح و عبارت بالا از آن تاريخ به صورت ضرب المثل در آمده و در رابطه با گرفتاريها و بيچارگيهای ناشی از وقايع غير منتظره مورد استناد و تمثيل قرار گرفته است. فی المثل سيل بنيان کنی کليه احشام و اغنام و مزارع و مراتع را ليته ببندد و از بين ببرد و يا آتش سوزی مهيبی بازار و چهار سوق و يا قيصريه ای را در معرض لهيب خود قرار دهد و انبارهای کالا را يکسره نابود کند در اين گونه موارد و نظاير و امثال آن چون افراد با مکنت و آبرومند به کلی فاقد هستی می شوند اصطلاحاً گفته می شود: « فلانی به خاک سياه نشست. »