معماری
ايران در دوره افشاريه و بويژه
دوره سلطنت نادرشاه افشار پيشرفت
چندانی نداشت.
دراين
دوره سبك جديدی در تاريخ معماری
ايران مشاهده نمی‌شود و معماران
بيشتر شيوه معماری عهد صفويه را
ادامه دادند با اين حال برخی شواهد
حكايت از آن دارد كه در صورت آرامش
محيط اجتماعی و سياسی اين هنر می‌توانست
حتی به دستاوردهای مهمی نيز نايل
آيد. ظاهرا
نادرشاه خود از اقدامات عمرانی سر
رشته‌ای داشته و به شهرسازی و نوآوری
در هنر معماری و شهرسازی چندان نيز
بی‌توجه نبوده است.
احداث
شهر نادر آباد در برابر شهر قندهار از
مهمترين تلاش‌های اين فاتح خونريز
درتوسعه هنر معماری بود.
وی
در هنگام محاصره قندهار در مقابل
آن شهر جديدی را پی افكند كه از كليه
امكانات رفاهی آن روزگار برخوردار
بوده است:
(به
معماری رأی رزين و مهندسي‌طبع سعادت
قرين قلعه وسيعه مشتمل بر عمارات
رفيعه و بازار و چارسو و آب انبار و
حمامات و رباطات و مساجد و قهوه‌خانه
طرح افكند...)
نادر
گويا پس از فتح دهلی نو بسياری از
معماران و بنايان هنری را با خود به
ايران آورد و اين معماران عمارت
نويی در مناطق مختلف ايران از جمله
نادرآباد احداث كردند.
نادرشاه
همچنين مجموعه‌ای از ساختمان‌های
باشكوه و مجلل را در شهر رادكان بنا
نهاد كه به گفته ميرزا مهدی خان
استرآبادی(...
در
نزهت و صفا بی‌شبه و نظير و در رفعت
و اعتلا رشگ خورنق و سدير)
بوده
است. بنای
شهر خيوق آباد در مجاورت ابيورد را
نيز به نادر نسبت داده‌اند.
اوج
هنر معماری اين دوره در مجموعه
ساختمان‌های باشكوه كلات نادری تجلی
می‌يابد.
در
اين عمارات معماران نهايت سعی و
تلاش خود را به خرج دادند و از سبك‌های
معماری سلجوقی، تيموری، ايلخانان
مغول و صفويه نيز بهره گرفتند.
شهر
قزوين از شهرهايی بود كه نادر آثار
معماری و ساختمانی متعددی در آن بوجود
آورد و تلاش داشت آن را به اصفهان
زمان شاه عباس اول صفوی مبدل
سازد. مورخان
هم دوره نادر از ساختمان قصری در اين
شهر ياد می كنند كه توسط نادر احداث
شده و به عالی‌قاپوی اصفهان شباهت
زيادی داشته است.
ريزه‌كاری‌های
هنری اين كاخ شامل مقرنس‌كاری،
نقاشی تصاوير زيبا بر ديوارهای داخلی،
مينياتور و شيشه‌های زيبای رنگی آشكارا
دنباله سبك صفوی است و نوع آرايش
آن به سبك هندی نزديك شده است.
ظاهرا
نادر شاه پس از مراجعت از هندوستان
اين كاخ زيبا را احداث نموده و آن
را با باغ‌های پر درخت و خيابان‌های
زيبا مزين ساخته بود.
علاوه
بر قزوين نادرشاه در اشرف مازندران
نيز قصری به نام چهل ستون احداث
نمود كه آن نيز رقابتی آشكار با شاه
عباس قلمداد شده است.
مقبره‌ای كه نادر در مشهد بنا كرد و سپس آن را به پسرش رضاقلی ميرزا بخشيد نيز از بناهای باشكوه اين دوره به شمار می‌رود. وی پيش از لشكركشی به هند در خيابان شمالی آستان قدس رضوی در مشهد بنای كاملی مشتمل بر صحن وسيع و گنبد مرتفع و چهار ايوان و گلدسته و كاشی‌كاری زيبا احداث نمود ولی پس از چندی با شنيدن آوازه مقبره تيمور در سمرقند در فكر ساختن مقبره جديدی برآمد كه گنبد و ايوان‌ها و گلدسته‌هايش تماما از سنگ سياه درست شده باشد. گلدسته‌طلاكاری نادری كه در مقابل گلدسته عصر شاهرخ در مسجد گوهر شاد احداث گرديد از ديگر نمونه‌های معماری عهد افشاريه محسوب می‌گردد. نادر همچنين پس از بيرون راندن اشرف افغان از شيراز، آرامگاه حافظ و بقعه مقدسه شاه چراغ را تعمير نمود و در هنگام زيارت حرم مطهر حضرت علی(ع) كاشی‌كاری ديوار صحن حرم را مرمت كرد.
در مجموع می توان گفت در اين دوره با وجود اغتشاشات داخلی و لشكركشی‌های مداوم هنر معماری مسير خود را ادامه داد و اگرچه به نوآوری خاصی دست نيافت ولی با ره توشه برگرفته از عصر صفوی همچنان نقش‌آفرينی خود را تداوم بخشيد. از ويژگي‌های معماری اين عصر توجه به تزئينات داخلی قصرها از جمله ترسيم نقش‌های ديواری، پوشاندن بناها از سنگ‌های مرمر سياه، ايجاد ساختمان‌های استوانه‌ای مرتفع چند ضلعی با ستون‌های توكار و رونق گرفتن هنر سنگ تراشی است.در عهد افشاريه بويژه تراشيدن سنگ و بوجود آوردن قطعات صاف و يكدست پيشرفت كرد و در بسياری از ساختمانها از اين سنگ‌های تراشيده شده استفاده شد. ظاهرا در دربار نادر تنی چند از معماران بزرگ آن عهد مقام و منصب داشته‌اند و حتی در جنگ‌ها نيز او را همراهی می‌كرده‌اند. آقا محسن معمارباشی، آقازين‌العابدين معمار باشی، قاسمعلی خان جلاير و استاد علی نقی مشهدی از معماران و مهندسان مشهور دوره نادرشاه افشار بوده‌اند كه بسياری از بناهای عظيم عصر وی از جمله مجموعه كلات نادری را پديد آوردند.
محققان و باستان‌شناسان مهمترين شاخصه معماری دوره افشاريه را نفوذ معماری هندی در ايران دانسته‌اند.
منابع:
۱ ـ شعبانی، رضا: تاريخ اجتماعی ايران درعصر افشاريه (2 جلد)، تهران، نوين، ۱۳۶۹.
۲ ـ گشايش، فرهاد: تاريخ هنر ايران و جهان، تهران، عفاف، ۱۳۷۸.
۳ ـ پوپ، آرتور: معماری ايران، ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
4 ـ دبيليو. ر. فريه: هنرهای ايران، تهران، فروزان، ۱۳۷۴.
مقبره‌ای كه نادر در مشهد بنا كرد و سپس آن را به پسرش رضاقلی ميرزا بخشيد نيز از بناهای باشكوه اين دوره به شمار می‌رود. وی پيش از لشكركشی به هند در خيابان شمالی آستان قدس رضوی در مشهد بنای كاملی مشتمل بر صحن وسيع و گنبد مرتفع و چهار ايوان و گلدسته و كاشی‌كاری زيبا احداث نمود ولی پس از چندی با شنيدن آوازه مقبره تيمور در سمرقند در فكر ساختن مقبره جديدی برآمد كه گنبد و ايوان‌ها و گلدسته‌هايش تماما از سنگ سياه درست شده باشد. گلدسته‌طلاكاری نادری كه در مقابل گلدسته عصر شاهرخ در مسجد گوهر شاد احداث گرديد از ديگر نمونه‌های معماری عهد افشاريه محسوب می‌گردد. نادر همچنين پس از بيرون راندن اشرف افغان از شيراز، آرامگاه حافظ و بقعه مقدسه شاه چراغ را تعمير نمود و در هنگام زيارت حرم مطهر حضرت علی(ع) كاشی‌كاری ديوار صحن حرم را مرمت كرد.
در مجموع می توان گفت در اين دوره با وجود اغتشاشات داخلی و لشكركشی‌های مداوم هنر معماری مسير خود را ادامه داد و اگرچه به نوآوری خاصی دست نيافت ولی با ره توشه برگرفته از عصر صفوی همچنان نقش‌آفرينی خود را تداوم بخشيد. از ويژگي‌های معماری اين عصر توجه به تزئينات داخلی قصرها از جمله ترسيم نقش‌های ديواری، پوشاندن بناها از سنگ‌های مرمر سياه، ايجاد ساختمان‌های استوانه‌ای مرتفع چند ضلعی با ستون‌های توكار و رونق گرفتن هنر سنگ تراشی است.در عهد افشاريه بويژه تراشيدن سنگ و بوجود آوردن قطعات صاف و يكدست پيشرفت كرد و در بسياری از ساختمانها از اين سنگ‌های تراشيده شده استفاده شد. ظاهرا در دربار نادر تنی چند از معماران بزرگ آن عهد مقام و منصب داشته‌اند و حتی در جنگ‌ها نيز او را همراهی می‌كرده‌اند. آقا محسن معمارباشی، آقازين‌العابدين معمار باشی، قاسمعلی خان جلاير و استاد علی نقی مشهدی از معماران و مهندسان مشهور دوره نادرشاه افشار بوده‌اند كه بسياری از بناهای عظيم عصر وی از جمله مجموعه كلات نادری را پديد آوردند.
محققان و باستان‌شناسان مهمترين شاخصه معماری دوره افشاريه را نفوذ معماری هندی در ايران دانسته‌اند.
منابع:
۱ ـ شعبانی، رضا: تاريخ اجتماعی ايران درعصر افشاريه (2 جلد)، تهران، نوين، ۱۳۶۹.
۲ ـ گشايش، فرهاد: تاريخ هنر ايران و جهان، تهران، عفاف، ۱۳۷۸.
۳ ـ پوپ، آرتور: معماری ايران، ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
4 ـ دبيليو. ر. فريه: هنرهای ايران، تهران، فروزان، ۱۳۷۴.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر