معماری
دوره سلجوقيان از استحكام و زيبايی
خاصی برخوردار بوده است و گرچه
حدود يك هزارسال از آن روزگار می‌گذرد
ولی بناهای باقی مانده از آن دوران
نشان دهنده مهارت استادكاران و
آگاهی آنان از شيوه‌های مختلف
معماری است.
شكوفايی
هنر معماری در اين دوره بيشتر مديون
آرايش و ثبات سياسی قلمرو سلجوقيان
بود كه در سايه آن هنرمندان توانستند
آثار باشكوه متعددی به وجود آورند.
وجود
وزيری دانشمند چون خواجه نظام‌الملك
نيز در دستگاه حكومتی سلجوقيان باعث
رونق معماری ايرانی شد.
وی
مدارس و مساجد زيادی در شهرهای بغداد،
نيشابور، مرو و ری تأسيس كرد و تقريبا
از همان زمان بود كه نحوه ساخت
مدارس از مساجد دچار تفاوت‌های
عمده‌ای گشت.
معماری دوره سلجوقی تفاوت عمده‌ای با دوره پيش از خود دارد به اين معنا كه در اين دوره بناهای مربوط به مقابر و مناره‌ها به موازات مساجد پيشرفت نمود و سبك جديدی از معماری مساجد ظهور يافت. اين سبك كه از اين زمان به بعد به عنصری مهم در معماری اسلامی بدل گشت به صورت شيوه چهار ايوان در نظر گرفته می شد كه ايوان روبروی محراب بزرگتر از بقيه اجزاء بود. مساجد دوره سلجوقی تلفيقی از چهار عنصر اصلی بود كه اين عناصر عبارت بودند از مكان مركزی وسقف، گنبد، ايوان و صحن. از وجوه تمايز معماری اين عهد ايوان‌های پهن و بزرگ مساجد است كه با ديوارهای ضخيم محافظت می‌شده است.
استفاده از آجر به جای سنگ و ايجاد نقش‌های هندسی در آجر كاری بناها و نقش اندازی‌های آجری از ويژگی های برجسته معماری اين دوران به شمار می‌رود. بهره‌گيری از آجر لعابدار و كاشی برای تزئينات داخلی و خارجی بنا نيز از اين دوره شكل گرفت. از مهمترين نمونه‌های معماری اين دوره مسجد جامع اصفهان است كه آن را آغاز سبك هنر معماری سلجوقی دانسته‌اند. اين مسجد براساس سبك جديد چهار ايوانی سلجوقی احداث گشته و شبستان آن با گچ‌بری‌های بسيار زيبايی تزئين شده است. ديوارهای مسجد نيز با تزئينات آجری، گچ و كاشی مزين شده‌اند كه هر يك از لحاظ هنر معماری بسيار چشمگير می‌باشند. در اين بنا حدودا ۳۰ كتيبه تاريخی وجود دارد. از بخش‌های بسيار زيبای مسجد جامع گنبد خرگه است. ارتفاع اين گنبد ۲۰ متر و قطر آن حدود ۱۱ متراست. گنبد خرگه از كامل‌ترين نوع گنبد مساجد اين دوره محسوب می‌گردد و از ديدگاه ايستايی فرم آن با شكل رياضی گنبد كامل مطابقت دارد.
از ديگر ابنيه مهم سلجوقی مسجد جامع اردستان است كه آن نيز مطابق با مسجد جامع اصفهان به صورت چهار ايوانی احداث گشته و تزئينات زيبای گچبری و آجركاری آن به ويژه در شبستان جنوبی بسيار جالب توجه است.
مسجد جامع گلپايگان و مسجد جامع زواره از ديگر مساجد معروف اين دوره هستند.
جدای از مساجد، ساختمان‌ها و ابنيه‌های ديگری نيز در شمال شرق ايران و در ايالت خراسان وجود دارند كه در اين عصر احداث شده‌اند و از لحاظ تاريخ معماری ايران در زمره آثار مهم باستانی ميهن ما به شمار می‌روند. كاروانسرای رباط شريف از جمله اين ابنيه است كه در ناحيه‌ای كاملا بيابانی بر سر جاده نيشابور به مرو اجداث شده و به رباط شريف معروف است. اين بنا از بيرون قلعه بزرگی با ديوارهای ساده بلند و باروی محكم و سر در زيبايی به صورت دو طاق نمای تودر تو است.طاق نمای بيرونی آن نيز نواری از آجرهای برجسته با كتيبه كوفی گچبری است. داخل كاروانسرای رباط شريف با طرحهای بديعی از آجرهای كله و خوابيده تزئين شده به طوری كه از برجهای پيشين مانند برج علمدار دامغان و مناره ساوه متمايز می‌شود. اين كاروانسرا تاكنون پابرجای مانده است كه حاكی از استحكام مبانی آن است.
آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی از ديگر نمونه‌های زيبای معماری سلجوقی است كه دانشمندان و باستان‌شناسان آن را باشكوه‌ترين بنای اين دوره دانسته‌اند. اين مقبره اطاقی است موقر و سنگين به شكل مكعب با گنبد كاشی كاری آبی رنگ به بلندی ۲۷ متر. شبكه دنده‌های تودرتو كه در داخل مقبره ديده می‌شود ظاهرا بار گنبد را تحمل می‌كند ولی در واقع احتمالا بيشتر جنبه تزئينی دارد تا ساختاری. ديوارهای آرامگاه سنجر با نوعی ساروج خاص دوره سلجوقی اندود شده كه اين ساروج در بندكشی آجرها هم به چشم می‌خورد. اين مقبره آخرين نمونه معماری سلجوقی است و در حال حاضر در شهر مرو در جمهوری ازبكستان قرار دارد.
منابع:
۱- پوپ، آرتور: معماری ايران، ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
۲- گشايش، فرهاد: تاريخ هنر ايران و جهان، تهران، عفاف، ۱۳۷۸.
۳- پيرنيا، كريم: شيوه‌های معماری ايران، تهران، مؤسسه نشر هنر اسلامی، ۱۳۶۹.
معماری دوره سلجوقی تفاوت عمده‌ای با دوره پيش از خود دارد به اين معنا كه در اين دوره بناهای مربوط به مقابر و مناره‌ها به موازات مساجد پيشرفت نمود و سبك جديدی از معماری مساجد ظهور يافت. اين سبك كه از اين زمان به بعد به عنصری مهم در معماری اسلامی بدل گشت به صورت شيوه چهار ايوان در نظر گرفته می شد كه ايوان روبروی محراب بزرگتر از بقيه اجزاء بود. مساجد دوره سلجوقی تلفيقی از چهار عنصر اصلی بود كه اين عناصر عبارت بودند از مكان مركزی وسقف، گنبد، ايوان و صحن. از وجوه تمايز معماری اين عهد ايوان‌های پهن و بزرگ مساجد است كه با ديوارهای ضخيم محافظت می‌شده است.
استفاده از آجر به جای سنگ و ايجاد نقش‌های هندسی در آجر كاری بناها و نقش اندازی‌های آجری از ويژگی های برجسته معماری اين دوران به شمار می‌رود. بهره‌گيری از آجر لعابدار و كاشی برای تزئينات داخلی و خارجی بنا نيز از اين دوره شكل گرفت. از مهمترين نمونه‌های معماری اين دوره مسجد جامع اصفهان است كه آن را آغاز سبك هنر معماری سلجوقی دانسته‌اند. اين مسجد براساس سبك جديد چهار ايوانی سلجوقی احداث گشته و شبستان آن با گچ‌بری‌های بسيار زيبايی تزئين شده است. ديوارهای مسجد نيز با تزئينات آجری، گچ و كاشی مزين شده‌اند كه هر يك از لحاظ هنر معماری بسيار چشمگير می‌باشند. در اين بنا حدودا ۳۰ كتيبه تاريخی وجود دارد. از بخش‌های بسيار زيبای مسجد جامع گنبد خرگه است. ارتفاع اين گنبد ۲۰ متر و قطر آن حدود ۱۱ متراست. گنبد خرگه از كامل‌ترين نوع گنبد مساجد اين دوره محسوب می‌گردد و از ديدگاه ايستايی فرم آن با شكل رياضی گنبد كامل مطابقت دارد.
از ديگر ابنيه مهم سلجوقی مسجد جامع اردستان است كه آن نيز مطابق با مسجد جامع اصفهان به صورت چهار ايوانی احداث گشته و تزئينات زيبای گچبری و آجركاری آن به ويژه در شبستان جنوبی بسيار جالب توجه است.
مسجد جامع گلپايگان و مسجد جامع زواره از ديگر مساجد معروف اين دوره هستند.
جدای از مساجد، ساختمان‌ها و ابنيه‌های ديگری نيز در شمال شرق ايران و در ايالت خراسان وجود دارند كه در اين عصر احداث شده‌اند و از لحاظ تاريخ معماری ايران در زمره آثار مهم باستانی ميهن ما به شمار می‌روند. كاروانسرای رباط شريف از جمله اين ابنيه است كه در ناحيه‌ای كاملا بيابانی بر سر جاده نيشابور به مرو اجداث شده و به رباط شريف معروف است. اين بنا از بيرون قلعه بزرگی با ديوارهای ساده بلند و باروی محكم و سر در زيبايی به صورت دو طاق نمای تودر تو است.طاق نمای بيرونی آن نيز نواری از آجرهای برجسته با كتيبه كوفی گچبری است. داخل كاروانسرای رباط شريف با طرحهای بديعی از آجرهای كله و خوابيده تزئين شده به طوری كه از برجهای پيشين مانند برج علمدار دامغان و مناره ساوه متمايز می‌شود. اين كاروانسرا تاكنون پابرجای مانده است كه حاكی از استحكام مبانی آن است.
آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی از ديگر نمونه‌های زيبای معماری سلجوقی است كه دانشمندان و باستان‌شناسان آن را باشكوه‌ترين بنای اين دوره دانسته‌اند. اين مقبره اطاقی است موقر و سنگين به شكل مكعب با گنبد كاشی كاری آبی رنگ به بلندی ۲۷ متر. شبكه دنده‌های تودرتو كه در داخل مقبره ديده می‌شود ظاهرا بار گنبد را تحمل می‌كند ولی در واقع احتمالا بيشتر جنبه تزئينی دارد تا ساختاری. ديوارهای آرامگاه سنجر با نوعی ساروج خاص دوره سلجوقی اندود شده كه اين ساروج در بندكشی آجرها هم به چشم می‌خورد. اين مقبره آخرين نمونه معماری سلجوقی است و در حال حاضر در شهر مرو در جمهوری ازبكستان قرار دارد.
منابع:
۱- پوپ، آرتور: معماری ايران، ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
۲- گشايش، فرهاد: تاريخ هنر ايران و جهان، تهران، عفاف، ۱۳۷۸.
۳- پيرنيا، كريم: شيوه‌های معماری ايران، تهران، مؤسسه نشر هنر اسلامی، ۱۳۶۹.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر