معماری
دوره ساسانيان از ويژگي‌های گوناگونی
برخوردار است و سبك‌های مختلفی را در
بر می‌گيرد.
اين
سبك‌ها و تكنيك‌ها كه از دوره اشكانيان
ريشه گرفته در اين عصر به اوج
تكامل در پختگی خود می‌رسد و از تركيب
اين سبك‌ها و تأثير فرهنگ‌های ديگر
روش‌های نوينی در معماری ساسانی بوجود
می‌آيد.
برجسته‌ترين آثار معماری دوره ساسانی را می‌توان در بناهايی همچون كاخ اردشير اول معروف به(قلعه دختر) در فيروز آباد، كاخ سروستان، كاخ تيسفون يا ايوان مدائن، كاخ بزرگ بيشابور(۱) و برخی آتشكده‌ها همچون آتشكده فيروز آباد مشاهده كرد كه عميقا از سنن ملی ريشه گرفته‌اند.
استفاده از طاق گهواره‌ای كه مشخص‌ترين عنصر معماری متأخر پارتی است در دوره ساسانی دچار تحول شده است. در اين دوره معماران ايوانهای بزرگی با طاق‌های گهواره‌ای فراخ ساختند و از اين ايوان‌ها به عنوان سرسرايی برای ورود به تالار عام استفاده می‌كردند. كاخ شاهان ساسانی مربع شكل بود و با گنبد پوشيده می‌شد. اين شگرد كه برای پوشش دادن بنای چهار گوش با گنبد اختراع شد در اواسط اين دوره به عنوان مشخصه معماری ساسانی رواج يافت و بعدها به يكی از بخشهای بنيادين معماری اسلامی بدل گشت.(۲) در اين سبك معماری در هر چهار گوش مربع از سه كنج استفاده می‌شد و بدين ترتيب شكل چهار گوش به هشت گوش تبديل می‌شد. آنگاه هشت گوش به ۱۶ گوش و سپس در مراحل نهايی به كثيرالاضلاعی با گوشه‌های فراوان و بسيار نزديك به شكل دايره بدل می گشت و بدين صورت روش طوق زير گنبد شكل می‌گرفت. قديمی‌ترين بنای دوره ساسانی كاخ اردشير اول يا قلعه دختر در فيروزآباد است. تالار درونی اين كاخ كه امروزه به ويرانه‌ای بدل گشته مزين به گچبرهای زيبايی است و خود بنا از سنگ‌های تراشيده شده با اندود گچ ساخته شده است; سقف بنا نيز به صورت گنبد و طاق است. بنای معروف ديگر اين دوره كاخ سروستان است كه مربوط به زمان پادشاهی بهرام گور است.اين كاخ از سنگ و ساروج ساخته شده و شامل يك ايوان ورودی است كه به تالاری مربع شكل باسقف گنبدی شكل متصل می‌شود. خرابه‌های كاخ موسوم به قصر شيرين كه امروزه بطور كامل تخريب شده است از ديگر ابنيه مهم ساسانی است و ويرانه‌های باقی مانده از اين قصر بزرگ حكايت از شكوه و عظمت آن در روزگار رونق اين كاخ دارد. مهمترين بنای اين دوره كاخ تيسفون يا ايوان مدائن (طاق كسری) است كه در زمان شاپور اول احداث گشته است. اين كاخ عظيم‌ترين مقر پادشاهی ساسانی بوده و در زمينی به مساحت ۱۲ هكتار واقع شده است.
برجسته‌ترين آثار معماری دوره ساسانی را می‌توان در بناهايی همچون كاخ اردشير اول معروف به(قلعه دختر) در فيروز آباد، كاخ سروستان، كاخ تيسفون يا ايوان مدائن، كاخ بزرگ بيشابور(۱) و برخی آتشكده‌ها همچون آتشكده فيروز آباد مشاهده كرد كه عميقا از سنن ملی ريشه گرفته‌اند.
استفاده از طاق گهواره‌ای كه مشخص‌ترين عنصر معماری متأخر پارتی است در دوره ساسانی دچار تحول شده است. در اين دوره معماران ايوانهای بزرگی با طاق‌های گهواره‌ای فراخ ساختند و از اين ايوان‌ها به عنوان سرسرايی برای ورود به تالار عام استفاده می‌كردند. كاخ شاهان ساسانی مربع شكل بود و با گنبد پوشيده می‌شد. اين شگرد كه برای پوشش دادن بنای چهار گوش با گنبد اختراع شد در اواسط اين دوره به عنوان مشخصه معماری ساسانی رواج يافت و بعدها به يكی از بخشهای بنيادين معماری اسلامی بدل گشت.(۲) در اين سبك معماری در هر چهار گوش مربع از سه كنج استفاده می‌شد و بدين ترتيب شكل چهار گوش به هشت گوش تبديل می‌شد. آنگاه هشت گوش به ۱۶ گوش و سپس در مراحل نهايی به كثيرالاضلاعی با گوشه‌های فراوان و بسيار نزديك به شكل دايره بدل می گشت و بدين صورت روش طوق زير گنبد شكل می‌گرفت. قديمی‌ترين بنای دوره ساسانی كاخ اردشير اول يا قلعه دختر در فيروزآباد است. تالار درونی اين كاخ كه امروزه به ويرانه‌ای بدل گشته مزين به گچبرهای زيبايی است و خود بنا از سنگ‌های تراشيده شده با اندود گچ ساخته شده است; سقف بنا نيز به صورت گنبد و طاق است. بنای معروف ديگر اين دوره كاخ سروستان است كه مربوط به زمان پادشاهی بهرام گور است.اين كاخ از سنگ و ساروج ساخته شده و شامل يك ايوان ورودی است كه به تالاری مربع شكل باسقف گنبدی شكل متصل می‌شود. خرابه‌های كاخ موسوم به قصر شيرين كه امروزه بطور كامل تخريب شده است از ديگر ابنيه مهم ساسانی است و ويرانه‌های باقی مانده از اين قصر بزرگ حكايت از شكوه و عظمت آن در روزگار رونق اين كاخ دارد. مهمترين بنای اين دوره كاخ تيسفون يا ايوان مدائن (طاق كسری) است كه در زمان شاپور اول احداث گشته است. اين كاخ عظيم‌ترين مقر پادشاهی ساسانی بوده و در زمينی به مساحت ۱۲ هكتار واقع شده است.
نمای بنا دارای چهار طبقه با طاق نماهی بی پنجره است كه نيم ستونهايی تزئينی در اطراف آن‌قرار گرفته است. ايوان مدائن دارای طاق بيضی شكل عظيمی است كه دهانه آن ۲۳ متر است و ديواری به ارتفاع ۶/۷۰ متر بر روی آن قرار گرفته است. علاوه بر كاخهای ساسانی، در اين دوره بناهايی هم ساخته می‌شد كه برای انجام تشريفات عمومی و تقديس آتش به كار می‌رفته است. مهمترين اين آتشكده‌ها آتشكده فيروزآباد است كه به دستور اردشير اول بنا شده است. اين بنا شامل صفه مربع شكلی است كه دو متر از سطح زمين ارتفاع دارد و سكويی در مركز آن قرار گرفته كه برروی آن يك بنای چهار طاقی ايجاد شده است. در اين بنای چهار طاقی آتش مقدس جای می‌گرفته است.
از ابداعات مهم معماری ساسانی كه در زمان اردشير اول رخ داد، تغيير طرح دايره شكل شهرها،كه در طی دوره‌های اشكانی رايج بود، به طرح مستطيل شكل بود. در اين شهرها دو جاده اصلی يكديگر را در وسط شهر به طور عمودی قطع می كردند. در اين دوره شهرهای زيادی نيز با سبك دو جاده متقاطع احداث گرديد.
معماری ساسانی پس از ورود اعراب مسلمان با معماری دوران اسلامی تلفيق يافت و ويژگی‌های خاص آن نظير بهره‌گيری از طاق ضربی و ايجاد بناهايی بر پايه واقع‌گرايی به ابنيه قرون منتقل گشت. باستان‌شناسان معماری اسلام را دنباله معماری عصر ساسانی دانسته‌اند.
منابع:
۱- راوندی، مرتضی: تاريخ اجتماعی ايران (جلد اول)، تهران، اميركبير، ۱۳۵۷.
۲- پوپ، آرتور: معماری ايران، ترجمه غلامحسين صدری افشار، تهران، فرهنگان، ۱۳۶۶.
۳- گشايش، فرهاد: تاريخ هنر ايران در جهان، تهران، عفاف، ۱۳۷۸.
۱- كاخ بيشابور نمونه زيبايی از سبك معماری ساسانی است. اين قصر باشكوه ساختمانی ايوان‌دار است كه سالنی عمومی به شكل مربع به مساحت ۷۵ متر مربع را در بر می گيرد و با گنبدی به ارتفاع ۲۷ متر پوشيده شده است. مصالح ساختمانی اين بنا از سنگ لاشه و آجر ملاط گچ و آهك است و در عمليات ساختمانی آن گروهی از اسرای رومی شركت داشته‌اند. از اين روی تا اندازه‌ای نشانه‌های نفوذ معماری رومی در كاخ بيشابور مشاهده می‌شود.
۲- تفاوت فاحش معماری ايران در دوره ساسانيان با معماری رومی و بيزانسی در آن بود كه معماران ايرانی موفق به ساخت گنبدهای رفيع بر روی چهار جرز شدند ولی روميان تنها توانستند گنبد را روی ساختمان‌های گرد يا هشت گوش بنا كنند.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر