تاریخچه شیر و خورشید سرخ و هلال احمر

تاریخچه شیر و خورشید سرخ و هلال احمر از نگاه خسرو معتضد ,هلال احمر، علامت بهداری دولت عثمانی بود

پس از جنگ جهانی اول، کشورهای عربی - به جز مصر که مختصر استقلالی داشت - همین نشانه هلال احمر را به عنوان آرم بهداری و بیمارستان ها و و اتومبیل‌های آمبولانس برگزیدند اما ایران زیر بار هلال احمر نرفت چون آن را نشان عثمانی ها می دانستند...

در پی انتشار یادداشتی در عصر ایران با عنوان "شیر و خورشید سرخ" زنده می شود؟"، خسرو معتضد - نویسنده، روزنامه نگار و تاریخ پژوه- با ارسال مقاله ای اختصاصی به ریشه تاریخی دو نشان شیر و خورشید سرخ و هلال احمر پرداخت.

متن این مقاله به این شرح است:

پیش از اسلام در پرچم ایران شیر دیده نمی‌شده و در عصر هخامنشی بنابه نوشته گزنفون، عقاب زرینی بر سر یک نیزه بوده است. در تصویر مربوط به جنگ داریوش سوم و اسکندر که در بمبئی کشف شده هم نقش عقاب روی پرچم ایران دیده می‌شود.

پرچم ایران در عصر ساسانیان، درفش کاویانی بوده است. نقش خورشید در پرچم هخامنشیان همراه با ماه و عقاب دیده می‌شده است. بنابراین شیر، آرم سلسله‌های ایرانی نبوده و بیشتر از نقش عقاب یا قوش استفاده می‌شده است. روی پرچم اشکانیان نیزاژدها نقاشی می‌شده است. علامت خورشید یا مهر نیز به چشم می‌خورد. خورشید و ماه روی بیرق ساسانیان دیده می‌شد حتی ماه و خورشید را روی تاج خود منقوش می‌کرده‌اند.

در شاهنامه، شیر تنها در بیرق چند سردار و پهلوان دیده می‌شده است کما اینکه از نقش گرگ، ببر،ماه، پلنگ ،آهو، گراز، همای و اژدها هم بوده است. روی درفش کاویان گوهرهای گران‌بها نیز نصب می‌کرده‌اند.

البته از نقش و مجسمه شیر نیز آثاری در دست است.

در عصر پس از اسلام در اشعار نظامی از بیرقی با خورشید ده‌زبانه و شیر سیاه که در جنگ با قبیله لیلی به کار رفته سخن به میان آمده، در عصر سلجوقیان شیر و پلنگ روی پرچم سلاجقه نقش می‌بسته، مولوی از شیران روی علم یا بیرق یاد می‌کند. شیر، نماد برج اسد در آسمان بوده است. مظفرالدین سلجوقشاه‌ بن سلغر هم بر پرچم خود نقش شیر داشته است.

لقب الب‌ ارسلان هم به معنی شیر فاتح بوده است.

مغول‌ها پرچم‌هایی بافته با موی اسب را پیشاپیش سپاه حرکت می‌دادند و شیر و خورشید بیشتر نماد آسمان و ستارگان بوده است. برج اسد هم خانه خورشید خوانده می‌شده است.

بنابه نوشته کسروی به نقل از ابن‌عربی، غیاث‌الدین کیخسرو از شاهزادگان سلجوقی فرمان داد روی خورشید تصویر زیبای شاهزاده خانمی گرجی را رسم کردند.

انتخاب شیر و خورشید بیشتر جنبه نجومی داشته و به قصد الهام گرفتن از هفت سیاره بوده و خورشید از کواکب هم جزو آنها بوده است. کیخاتو - سلطان مغول - نیز تصویر شیر و خورشید را بر روی سکه‌های خود ترسیم و حک می‌کرده است. فقط امیر تیمور از هلال استفاده می‌کرده است. پیش از او نیز بنا به تصویر یک مینیاتور، مغول‌ها بیرق شیر و خورشید در دست می‌گرفتند.

در عصر صفویه روی علم‌های ایران نام الله، سرهای اژدها، تیغه‌های شمشیر یا نیزه و البته شیر و خورشید منقوش بوده است. از زمان شیخ جنید پدربزرگ شاه اسماعیل پرچم در زمینه سبز با یک شیر خوابیده و خورشید زرین در حال طلوع بوده است.

علم‌دار باشی از مشاغل مهم عصر صفوی بوده است. شاه اسماعیل صفوی اما از نقش شیر و خورشید استفاده نمی‌کرد و پرچم او سبز و بالای علم شکل ماه بوده است.

اولین تاج در سال ۱۶۰۱ میلادی روی پرچم حسینعلی بیگ سفیر شاه عباس در رم بر روی شیر منقوش است در حالی که شیر به روی دو پای عقب خود برخاسته است.

در زمان نادرشاه نیز شیر زرین برروی پرچم دیده می‌شد. شیر خفته روی سکه‌های آغامحمدخان هم نقش بسته بود که در پشت آن خورشیدی در حال طلوع بود و جالب این که به جای صورت عبارت یا محمد و زیر شکم شیرهم یاعلی نوشته شده بود.

برروی پرچم میرزا ابوالحسن خان شیرازی - سفیر ایران در سن‌پترزبورگ - در سال ۱۸۱۶ تصویربزرگ شیر دیده می‌شود. در دوران محمدشاه شیربه شکل ایستاده و با شمشیری در دست ترسیم می شد.

می توان گفت نقش تاج در زمان قاجاریه و پس از این که فتحلیشاه، تاج کیانی بر سر گذاشت و روی نامه‌ها و تلگراف‌های دولتی ظاهرشد.

شیر در بسیاری از مکاتبات دولتی مثلاً گزارش‌های کارگزاری کل عربستان (نامی که قبل از دوره پهلوی برای بخشی از خوزستان استفاده می شد) و شط‌ العرب (اروند رود) و مدیریت "سیر سفاین" در شط کارون نشسته بود و تاج کیانی که به کلی با تاج پهلوی فرق داشت بالای سر شیر و درست بالای خورشید دیده می‌شد.

تاج، تنها گهگاه به کار می‌رفته نه همیشه. اداره تلگرافی دولت علّیه ایران معمولاً شیر شمشیر به دست را که خورشیدی با انوار خود در پشت آن قرار داشته در میان دو شاخه گل به روی سر صفحه تلگرافات خود به چاپ می‌رسانده است. گاهی دایره‌ای دور شیر و خورشید را می‌پوشانده و تاج کیانی یا تاج قاجاری بالای آن قرار می‌گرفته است.

از دوران تاج‌گذاری رضاشاه در چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ هجری خورشیدی تاج پهلوی که به‌ وسیله یک هنرمند جواهرساز مهاجر روسی ساخته شده بود، جایگزین تاج بلند قاجاریه شد و در دهه ۱۳۵۰ کمی در اندام شیر تغییر داده و شکل آن را مرتب و متناسب با قواعد گرافیکی مدرن ترسیم کردند.

هلال‌احمر اما علامت بهداری دولت عثمانی بوده که در قرن نوزدهم میلادی به دلیل جنگ‌های طولانی با دولت روسیه تزاری و دُوَل استقلال ‌طلب بالکان مانند یونان، رومانی، مجارستان،صربستان و آلبانی ناچار شده بودند برای واحدهای بهداری صحرایی خود آرمی انتخاب کنند.

در کنوانسیون‌های جهانی پس از جنگ‌های کریمه در نیمه دوم قرن نوزدهم که علامت صلیب دولت سوئیس (به رنگ سفید در زمینه قرمز)، به صورت "قرمز در زمینه سفید" به عنوان علامت صلیب سرخ برگزیده شد و به عنوان نشانه بیمارستان‌ها و اماکن و وسایط نقلیه بهداری تعیین شد.

در مقابل، عثمانی ها هم با استفاده از نشان دولت خود (هلال و ستاره سفید در زمینه قرمز)، هلال‌احمر (هلال قرمز در زمینه سفید) را برای خود برگزیدند. همان گونه که صلیب سرخ، قرمز شده نشان دولت سوئیس است هلال احمر نیز قرمز شده نشان عثمانی( هلال و ستاره سفید در زمینه قرمز) است.

پس از جنگ جهانی اول، کشورهای عربی - که به جز مصر که مختصر استقلالی داشت که آن را هم انگلیسی‌ها با اشغال مصر از میان برده بودند - همین نشانه هلال احمر را به عنوان آرم بهداری و بیمارستان ها و اتومبیل‌های آمبولانس برگزیدند اما ایران زیر بار هلال احمر نرفت زیرا پرچم هلال و ستاره که نشان عثمانی‌ها بود مخصوصاً با جنگ‌های آغاز شده از دوران سلطان محمد فاتح با اوزون حسن پدربزرگ مادری شاه اسماعیل از سال‌های ۸۷۰ هجری قمری برای ایرانیان خوش یمن و خوش سابقه نبود.

مردم ایران مخصوصاً با حوادث سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۹ که عثمانی‌ها هر زمان به شهرهای ایران در باختر کشور از کردستان تا کرمانشاه و همدان وارد می‌شدند دل خوشی از عثمانی ها نداشتند و همان آرم شیر و خورشید با تغییر رنگ به رنگ سرخ نشانه جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران شد.

بنابراین آنچه علی یونسی وزیر اسبق اطلاعات و دستیار ویژه رییس جمهور در امور اقوام و اقلیت‌های مذهبی و دینی در دولت کنونی گفته کاملاً درست است و کسانی که ترجیح شیر و خورشید سرخ بر نشان عثمانی هلال احمر را دستاویز حمله به او و دولت دکتر روحانی قرار داده‌اند به لحاظ تاریخی دراشتباه هستند.

همان طور که نوشته شده بود می توان حدس زد که اگر خمینی نیز در سال ۱۳۵۸ دستور حذف شیر و خورشید را دادند به خاطر تاج و تنفر عمومی ار رژیم سرنگون شده پهلوی بوده و نه خود شیر و خورشید. اشاره آن مطلب درباره انتساب هلال به عثمانی و نه کلیت اسلام نیز درست است.

تازه مربوط به بهداری عثمانی بوده و نه به تمامیت عثمانی، در هر حال شیر و خورشید سرخ مناسب تر است تا علامت اداره بهداری یک قشون خارجی و می توان دوباره برای یک جمعیت امدادی نشان اختصاصی داشت