خرس سیاه

نام علمی : Ursus thibetanus

نام انگلیسی: Black Asian Bear

نام فارسی: خرس سیاه

مشخصات: جثه كوچك‌تر از خرس قهوه‌ای، گوش‌ها به نسبت بزرگ، موها بلند و به رنگ سياه است. در وسط سينه لكه سفيدی به شكل ۷ وجود دارد (نمونه‌هايی با رنگ قهوه‌ای متمايل به قرمز يا كاملاً قهوه‌ای مشاهده شده است).

اندازه‌ها: طول سر و تنه ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر، دم ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر، ارتفاع ۹۰ سانتی‌متر، وزن۵۰ تا ۱۷۰ كيلوگرم.

زيستگاه: مناطق كوهستانی و جنگلی جنوب كرمان، رويشگاه‌های پراكنده درختچه داز و زيتون واقع در بلوچستان و هرمزگان.

پراكندگی: از مناطق مرزی بلوچستان ايران با پاكستان تا ميناب و جيرفت پراكندگی دارد. مناطق كوهستانی زابلی، نيك‌شهر و رشته‌كوه بيرك واقع در بلوچستان، كوه‌های بشاگرد و رودان در هرمزگان، مناطق كوهستانی ده‌بكری جبال بارز، دلفارد، بحر آسمان و كهنوج واقع در جنوب كرمان از مهم‌ترين مناطق زندگی اين حيوان است.

پراكنش جهانی:‌ پاكستان تا ژاپن، تايلند و جنوب شرقی سيبری.

عادات: شبگرد است. معمولاً در اواخر غروب از لانه بيرون می‌آيد و قبل از روشن شدن هوا دوباره به لانه برمی‌گردد، به نحو بسيار ماهرانه‌ای از درخت بالا می‌رود. به صورت انفرادی زندگی می‌كند. در غارها يا حفره‌هايی كه در اثر ريختن صخره‌ها به وجود آمده است لانه می‌سازد. حالت تهاجمی اين خرس بيشتر از خرس قهوه‌ای است. در ايران به احتمال زياد خواب زمستانی ندارد ولی در مناطقی مانند سيبری چهار تا پنج ماه به خواب زمستانی فرو می‌رود.

غذا: اغب از مواد گياهی نظير ميوه و جوانه تغذيه می‌كند. بيشتر از ساير خرس‌ها به بالای درخت می‌رود. در اكثر مناطق كم ارتفاع بلوچستان كه درختان داز (شبيه نخل زينتی هستند) فراوان است، مشاهده می‌شود از ميوه و جوانه انتهايی آن كه نرم و مغذی است تغذيه می‌كند. در مناطق كوهستانی مرتفع مانند كوه بيرك و جبال بارز غذای خرس‌های سياه غالباً بادام وحشی، انجير، زيتون و ساير ميوه‌ها نظير زردآلو است. خرس سياه علاوه بر مواد گياهی، از مواد حيوانی نظير حشرات، مهره‌داران كوچك، نوزاد پستانداران و گاهی دام اهلی تغذيه می‌كند. در منطقه سرباز تعداد هشت رأس گوسفند كه در يك شب توسط خرس سياه كشته شده بودند مشاهده شد. خرس سياه گاهی اوقات به نخلستان‌ها دستبرد می‌زند و خساراتی وارد می‌سازد. در مناطق شهرستان نيك‌شهر خرس‌ها برای خوردن خرما از درختان نخلی كه حدود ۱۵ متر ارتفاع داشتند، بالا رفته بودند. در اطراف رودخانه كاجو در سرگين چند خرس مقدار زيادی پوست خرچنگ رودخانه‌ای و بال‌های قاب‌بالان مشاهده شد. خرس سياه معمولاً برای خوردن غذا هر شب كيلومترها راه را طی كرده، صبح زود به لانه مراجعت می‌كند.

توليدمثل: از توليدمثل خرس سياه اطلاع زيادی در دست نيست ولی معمولاً جفت‌گيری در اواخر تابستان انجام می‌گيرد و پس از حدود هفت ماه معمولاً تعداد دو بچه می‌زايد. چشم‌ها بعد از يك هفته باز می‌شوند. سه ماه و نيم شير می‌خورند و تا دو يا سه سالگی با مادر می‌مانند. گاهی اوقات مادر با دو سری بچه مشاهده می‌شود. طول عمر حدود ۲۵ سال است.

وضعيت فعلی: خرس سياه از قدرت تطابق خوبی با محيط‌ها و غذاهای مختلف برخوردار است، ولی به علت قابل دسترس بودن مخفيگاه اين حيوان، شكارچيان به آسانی آن را می‌يابند و از بين می‌برند. همه ساله تعدادی بچه خرس كه برای خوردن خرما به بالای نخل‌ها می‌روند توسط روستاييان دستگير و يا كشته می‌شوند. در حال حاضر در اكثر مناطق جنگلی جبال بارز و دلفارد نسل آن رو به انقراض است و در ساير مناطق نيز كاهش نسبی جمعيت مشاهده می‌شود. در بررسی كه توسط مؤلف در خرداد ۱۳۸۴ از رشته‌كوه آب‌بند واقع در شهرستان نيك‌شهر انجام گرفت، آثار تازه به جای مانده از حداقل پنج قلاده خرس مشاهده شد كه آمار اميدواركننده‌ای است. در اوايل سال ۱۳۸۵ نيز يك قلاده خرس نر بالغ در جاده كرمان جيرفت ۱۵ كيلومتر بعد از سه راهی دارزين با اتومبيل تصادف نموده و كشته شد. همچنين در ارديبهشت ماه ۱۳۸۶ در منطقه نيك‌شهر يك توله خرس كه تازه چشمانش باز شده بود توسط اهالی به اداره محيط زيست نيك‌شهر تحويل داده شد كه به باغ‌ وحش چاه نيمه زابل انتقال يافت. در منطقه كهنوج نيز در دو ساله اخير دو قلاده خرس سياه به علت تصادف با اتومبيل كشته شده‌اند. در سال ۱۳۸۷ نيز در منطقه ده بكری كرمان يك قلاده خرس سياه توسط هادی فهيمی و حسين يوسفی مشاهده شد و برای نخستين بار در طبيعت از آن فيلم تهيه گرديد.

خرس سیاه آسیایی (هیمالیا) با نام علمی (ursus thibetanus)متعلق به خانواده ursidae گونه ای است با جثه متوسط در بین گونه های دیگر خرس ها. و طول بدن این جانور با توجه به شرایط محیطی و نوع تغذیه ای که انجام میدهد متغیر است و از ۱۳۰ تا ۱۸۰ سانتی متر میباشد. وزن خرس سیاه در منابع مختلف متفاوت ارائه شده است . برای نر های بالغ ۱۶۰-۹۰ کیلوگرم وبرای ماده ها ۱۳۰ تا ۷۰ کیلوگرم که البته به نوع تغذیه خرس ها و شرایط محیطی بستگی دارد. وزن توله خرس ها بین ۵ تا ۳۰ کیلوگرم متفاوت است. اما به طور متوسط در حدود ۱۰ کیلوگرم وزن دارند. دم آن بسیار کوتاه و حدود ۷ الی ۱۰ سانتیمتر بوده و از دور به زحمت دیده میشود. ارتفاع بدن جانور نیز به حدود ۹۰ سانتیمتر میرسد. چشمها ریز و نزدیک به هم هستند و موهای بدن آن بلند است. نام محلی خرس سیاه آسیایی با توجه به جثه بزرگی که دارد به نام محلی مم شناخته می شود. شکل ظاهری بدن خرس سیاه شبیه خرس قهوه ای است. ولی ترکیب بدنی آن سبکتر و ظریف تر است دست و پاهای این جانور دارای ۵ انگشت با ناخن های تیز و قوس دار میباشد که این مسئله کمک میکند تا خرس بتواند براحتی از تنه درختان و صخره های صعب العبور بالا برود. از مشخصات بارز این جانور وجود لکه سفید رنگ به شکل ۷ و هلال مانند روی سینه اش میباشد.

گوش های این جانور بیضی شکل و بلند و پا هایش لاغرتر و بلندتر و بخش جلویی بدن از بخش عقبی قوی تر است بدلیل کوتاه بودن دستها نسبت به پاها سرعت حرکت این جانور در سرازیری کمتر از حرکت در سربالایی است حس بویایی این جانور بسیار قوی تر از حس شنوایی و بینایی آنهاست.

تولید و مثل : خرس سیاه در سن ۳ -۴ سالگی به بلوغ جنسی میرسد و زادآوری را شروع می کند البته تا زمانیکه توله ها با مادر زندگی می کنند جنس ماده تمایلی به آمیزش ندارد جفت گیری عموما در اواسط فصل تابستان شروع می شود در این مدت نر و ماده چند روز با هم زندگی می کنند طول دوره بارداری خرس سیاه متفاوت است ولی معمولا ۷ – ۸ ماه طول می کشد. و فصل زایمان در اواخر زمستان صورت می گیرد و غالبا دو قلوزا هستند توله ها در بدوتولد بسیار کوچک و نارس هستند و حدود ۵۰۰ گرم وزن دارند وفاقد مو وصورتی رننگند، وتا یک ماه چشم هایشان بسته است وبسیار آسیب پذیر هستند. دوره شیر خوارگی توله خرس در حدود ۶ ماه طول می کشد. توله ها تا دو سالگی وابسته به مادر هستند وبا توجه به اینکه مهارت لازم را در سال اول زندگی برای گریز ومقابله با دشمن ندارند، نیاز به حمایت بیشتر توسط خرس مادر را دارند، خرس ها معمولا" هر دو سال یک بار زاد آوری می کنند. به شرطی که بچه های همان سال تلف نشده و از بین نرفته باشند در غیر این صورت میتوانند همان سال نیز جفتگیری نموده و باردار شوند و متوسط طول عمر این حیوان در حدود ۳۰ سال میباشد. با توجه به این مسایل می توان دریافت که این جانور دارای استراتژی تولید ومثل مطلوبی نبوده واین مسئله باعث به خطر افتادن نسل این حیوان شده است.

پراکنش جهانی خرس سیاه آسیایی : پراکنش این گونه در سطح وسیعی از قاره آسیاه گزارش شده است . وعمدتا" جنوب وجنوب شرق آسیاه وشرق آسیاه را شامل میشود. این گونه در نواحی کوهستانی جنوب شرقی ایران، پاکستان، افغانستان، شمال هندوستان، نپال، بوتان، چین، لائوس، تایلند، کامبوج، و ویتنام هم دیده شده است. حتی به صورت موردی در تایوان هم گزارش شده است. اخیرا" با توجه به مطالعات صورت گرفته، چهار زیر گونه از این جانور در سطح قاره آسیاه مشخص گردیده است. وزیر گونه ای که در ایران زیست می کند. ursus thibetanus gedrosianus میباشد.

پراکنش در ایران: پراکنش این جانور در کشور ایران محدود به مناطق جنوب شرق شامل استان های کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان است. در استان کرمان درمناطقی از شهرستان های جیرفت وکهنوج گزارش شده است. ودر استان هرمزگان هم در مناطقی از ارتفاعات بشاگرد گزارش شده است ولی در استان سیستان وبلوچستان از پراکنش بیشتری برخوردار است. و در ارتفاعات شهرستان نیکشهر، چابهار، سرباز، کوه بیرک سراوان، خاش، و بزمان ایرانشهر گزارش مشاهده خرس در سالهای گذشته اعلام شده است. بیشترین جمعیت این گونه در سالهای اخیر در شهرستان نیکشهر گزارش شده است.

زیستگاه وشرایط اقلیمی: انتخاب محل در زیستگاه و یا نحوه استفاده از آن ارتباط مستقیمی با آب، پوشش گیاهی، پناهگاه، امنیت، منابع غذایی و توزیع جوامع انسانی در منطقه دارد. خرس سیاه در بلوچستان در مناطقی که پوشش گیاهی داز و خرما دارد، مستقر ند و شرایط اقلیمی رابطه مستقیمی با محل زیست این گونه در سطح منطقه دارد. یعنی خرس ها در طول سال با توجه به شرایط محیطی در مناطق مختلفی به زندگی و استراحت می پردازند. در منطقه نیکشهر . خرس ها از اواسط اسفند تا اواخر خرداد ماه که هوا گرم میباشد. مناطقی را برای استراحت روزانه انتخاب می کند که خنک تر باشد. در این موقع از سال بیشتر در ارتفاعات بالاتر و در لانه هایی که شیب آن به سمت مغرب باشد و تا اواسط روز آفتاب به آن نقطه نمی تابد و بیشتر در داخل پوشش گیاهی که در این دره ها قرار دارد، زیست می کنند. مهمترین دلایل وجود تعداد زیستگاه هاس خرس سیاه یا مهم در سطح شهرستان نیکشهر:

۱- بکر بودن مناطق ۲- وجود منابع غذایی فراوان در منطقه میباشد. مهمترین مناطقی که در طول مطالعه خرس سیاه در این شهرستان شناسایی گردید بشرح ذیل میباشد.

۱- منطقه داروکان و ارتفاعات اطراف این روستا ۲- منطقه شوشین واسلام آبادومخت ۳- ارتفاعات شالمال ۳- ارتفاعات آبند و دره زندانی ۴- ارتفاعات کوشات ۵- ارتفاعات جوزدر وملوران ۶- ارتفاعات کارچان ۷- ارتفاعات کوه نران وکهیری ۸- ارتفاعات جکان ۹- ارتفاعات روستای تواران وچاهان وهمچنین ارتفاعات رمش در بخش فنوج. که بیشتر این زیستگاهها در بخش مرکزی شهرستان نیکشهر واقع شده است.