تاریخ پیدایی فن سدسازی در ایران و میانرودان قدمت زیادی دارد.نشانه هایی از سدهای باستانی که در این سرزمینها ساخته شده، هنوز هم پابرجای است.در دوره هخامنشیان سدهای بسیاری در بخشهای جنوبی و جنوب غربی ایران ساخته شد.علت توجه به این دو منطقه از کشور، نیاز مبرم این سرزمین ها به آب و آبرسانی بوده است.علاوه بر آن،در دوره هخامنشیان،آبرسانیهای مختلفی نیز در دیگر مرزهای ایران زمین و سرزمین های تابعه انجام گرفته است.
یکی از رودخانه هایی که از قدیم به رودخانه اروند می پیوسته، «دياله» بوده است. به دستور کورش هخامنشی سدی از خاک و چوب برای آبیاری، روی این رودخانه بسته شده بود که شبکه کانال ها را تغذیه می کرد. همچنین در زمان هخامنشیان نخستین کوشش درباره سدسازی روی دو رود اروند و فرات به عمل آمد.
یکی از رودخانه هایی که از قدیم به رودخانه اروند می پیوسته، «دياله» بوده است. به دستور کورش هخامنشی سدی از خاک و چوب برای آبیاری، روی این رودخانه بسته شده بود که شبکه کانال ها را تغذیه می کرد. همچنین در زمان هخامنشیان نخستین کوشش درباره سدسازی روی دو رود اروند و فرات به عمل آمد.
استرابو، جغرافی دان یونانی سده اول میلادی در این باره چنین می گوید: «ایرانیان برای آنکه در هنگام یورش خارجیان از حرکت آنها به سمت بالای این دو رودخانه (دجله و فرات) جلوگیری کنند، بر روی آنها بند (سد)هایی ساخته بودند، ولی اسکندر وقتی به آنها رسید تا آنجا که می توانست آنها را ویران کرد؛ به خصوص بندهایی را که در جهت او قرار داشتند.»
در زمان هخامنشیان علاوه بر بندهایی که روی رودخانه های اروند و فرات ساخته شد، روی رودخانه کر در فارس نیز بندهایی برای آبیاری زمین های اطراف تخت جمشید ایجاد شد.
در زمان شاپور اول ساسانی، ارتش شکست خورده والرین رومی که مرکب از ۷۰هزار نفر بود به اسارت ایرانیان در آمد و شاپور از این اسیران برای ساخت ساختمانها در ایران استفاده کرد. یکی از این ساختمان ها، سد شادروان شوشتر است که بر رودخانه کارون بنا شده است. شوشتر که در کناره شرقی کارون بر روی ساحل سنگی ساخته شده، از زمان ساسانیان یکی از شهرهای عمده بوده است.؛
ابن حوقل در صورة الارض درباره شادروان شوشتر می گوید: «سرزمین خوزستان در محلی مستوی و هموار قرار گرفته و دارای آب های جاری است و بزرگ ترین آن، رودهای شوشتر است که شاپور ساسانی، شادروان سد معروف را در دروازه شوشتر بر آن ساخت تا آب آن بالا آمد و به ثمر رسید چراکه شوشتر در زمین مرتفعی قرار دارد».
یکی از بندهای دیگر که پس از سد شوشتر ساخته شد، سد اهواز بود که نشانه های آن هنوز هم به چشم می خورد. در ازای این سد بیش از ۱۰۰۰ متر و به احتمال 8 متر ضخامت پهنا داشته است. مقدسی، جغرافیدان اسلامی، درباره سد اهواز چنین می گوید:
میان این دو بخش اهواز را پل هندوان که با آجر ساخته شده پیوند می دهد ... روی این نهر (مسرقان) دولاب های بسیار است که فشار آب، آنها را می گرداند و ناعور» خوانده می شوند. سپس آب در کاریزها که در بالا نهاده شده می آید ... بستر رودخانه نیز از پشت جزیره ای به اندازه یک صد ارس به یک شادروان (دیواره ای) که از سنگ ساخته شده بر می خورد و بازگشته و دریاچه ای می شود با فواره های شگفت انگیز و به سد جویبار می افتد که به آبادیها می رود و کشتزارها را سیراب می کند.» ایشان در ادامه می گویند: «اگر شادروان نبود اهواز آباد نبود؛ چراکه در آن هنگام از آبهایش بهره برداری نمی شد. شادروان درهایی دارد که هنگام افزایش آب، آنها را باز می کنند ... صدای آب سرزیرشده از شادروان، در بیشتر سال، آدمی را از خواب باز می دارد.»
بیشتر سدهایی که در ایران باستان ساخته شده بودند از نوع سد وزنی بود که استواری و پایداری آنها از نیروی وزن تأمین می شد. مهندسان و سازندگان این سدها که به اصول ایستایی سدسازی آگاهی داشتند، برای بهره بری کامل از نیروی وزن و به منظور تأمین استواری و پایداری سد، تا جایی که ممکن بود، مصالح سنگین به کار برده و سدها را با ابعاد بزرگ می ساختند. البته در آن زمان که نیروی انسانی و مصالح هر دو فراوان و ارزان بود، این روش سدسازی از دیدگاه فنی و مهندسی کاملا آگاهانه به شمار می رفت.
علاوه بر سدهای وزنی، از حدود ۱۵۰۰ سال پیش نیز، سد قوسی در دوره های مختلف تاریخی در ایران ساخته شده است؛ امری که اروپای قرن هجدهم به ویژگی های آن پی برد. مهندسان ایرانی از دوران باستان با درک مهندسی خود به رفتار فیزیکی سد قوسی پی برده و در مواردی که زمین های دو طرف و زیر سد سنگی بود و می توانست رانش قوس را تحمل کند این نوع سد را می ساختند. باستانی ترین سد قوسی در دنیا، دژ باستانی ایزدخواست (سد ایزدخواست) از دوره ساسانی است.
این آثار که در راه اصفهان به شیراز در 11 کیلومتری جنوب اصفهان واقع شده، شامل قلعه، آتشگاه، پل، کاروانسرا و سد نزدیک آن است. سد ایزدخواست (یزدخواست) که در ده کیلومتری جنوب دهکده یزدخواست قرار گرفته، درازایش 65 متر، و پهنای آن نزدیک به 6 متر است. از ویژگی های این بند که تنها بخشی از آن برجای مانده، آن است که این سد از نوع «قوسی» بوده است.
سد ایزدخواست که می توان آن را نخستین سد قوسی شکل جهان دانست، از بناهای دوره ساسانی است. مصالح ساختمانی سد شامل سنگ لاشه، ملات گچ، ساروج، و نمای آن از سنگ تراشیده با اندود ساروج است. چنان که پیداست این بند برای جمع کردن آب های بهاری و جلوگیری از جریان سیل در منطقه ایزدخواست ساخته شده است. پیدایش فرم سدهای قوسی به دست ایرانیان مورد دیگری از قدرت خلاقه مردمان این سرزمین است که در عین رواج سنت های مهندسی پیشین و گسترش آنها، پدیده ای جدید در انجام فعالیت های مهندسی به وجود آورده و به پندارهای نو جان بخشیدند. در برخی از موارد، نوآوری های ایرانیان در تاریخ مهندسی ثبت شده و نام ایرانی آن بر روی اثر باقی مانده و در موارد دیگر به علت ناقص بودن آگاهیها و اغراض بررسی کنندگان تاریخی، ارزش واقعی سهم ایرانیان در پایه گذاری روش ها، سبک ها و آثار مهندسی نادیده گرفته شده است. درباره تاریخ سدسازی، با مقایسه آثار به جا مانده و بررسی های تاریخی دقیق می توان به این نتیجه رسید که ابداع سد قوسی به دست ایرانیان بوده و اولین بار سدهای قوسی در این سرزمین ساخته و از آنها بهره برداری شده است.
سد ایزدخواست که می توان آن را نخستین سد قوسی شکل جهان دانست، از بناهای دوره ساسانی است. مصالح ساختمانی سد شامل سنگ لاشه، ملات گچ، ساروج، و نمای آن از سنگ تراشیده با اندود ساروج است. چنان که پیداست این بند برای جمع کردن آب های بهاری و جلوگیری از جریان سیل در منطقه ایزدخواست ساخته شده است. پیدایش فرم سدهای قوسی به دست ایرانیان مورد دیگری از قدرت خلاقه مردمان این سرزمین است که در عین رواج سنت های مهندسی پیشین و گسترش آنها، پدیده ای جدید در انجام فعالیت های مهندسی به وجود آورده و به پندارهای نو جان بخشیدند. در برخی از موارد، نوآوری های ایرانیان در تاریخ مهندسی ثبت شده و نام ایرانی آن بر روی اثر باقی مانده و در موارد دیگر به علت ناقص بودن آگاهیها و اغراض بررسی کنندگان تاریخی، ارزش واقعی سهم ایرانیان در پایه گذاری روش ها، سبک ها و آثار مهندسی نادیده گرفته شده است. درباره تاریخ سدسازی، با مقایسه آثار به جا مانده و بررسی های تاریخی دقیق می توان به این نتیجه رسید که ابداع سد قوسی به دست ایرانیان بوده و اولین بار سدهای قوسی در این سرزمین ساخته و از آنها بهره برداری شده است.
جلیل عرفان منش – حیات فرهنگی ایرانیان
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر